در کشور روسیه مذهب ارتدوکس یکی از اجزاء تشکیل دهنده هویت و فرهنگ و عاملی تأثیرگذار در سیاست است. از نظر تاریخی کلیسا همواره متحد نزدیک دولت بوده است. پیش از انقلاب بلشویکی، کلیسا به مدت دو قرن به عنوان بازوی دولت عمل کرده است.[۱]

از سال ۹۸۸ میلادی، مسیحیت ارتدوکس دین سنتی و بخشی از فرهنگ مردم روسیه به شمار می­ رود. در همین سال، اولین کلیسای ارتدوکس به نام «کلیسای واسیلی مقدس»در کی­یف بنا شد. به همین دلیل روسیه به شهر کی­یف به عنوان یک منبع هویت می ­نگرد. از اواخر قرن دهم، مسیحیت ارتدوکس به هسته معنوی و اخلاقی جامعه تبدیل شد. در واقع، مسیحیت ارتدوکس بخش عمده­ای از جهان بینی، شخصیت، سنت­ های فرهنگی، شیوۀ زندگی و اخلاق مردم روسیه را تشکیل می­ دهد. قرن­ های متمادی است که مسیحیت در روسیه بر روابط اعضای خانواده با یکدیگر، زندگی روزمره، روابط مردم روسیه با دولت و حتی قوانین روابط بین ­الملل تاثیر گذاشته است.

هنر، ادبیات و فلسفۀ روسیه همواره تلاش کرده­ اند تا از مفاهیم و نمادهای مذهبی استفاده کنند و در نهایت نیز به ارزش­ های ارتدوکس بازگردند. در حال حاضر مسیحیت ارتدوکس مذهب رسمی کشور نیست، اما برای روسیه به عنوان یک فرهنگ و سنت باقی مانده است، زیرا سنت­ های مذهبی ارتدوکس در طول تاریخ روسیه حفظ شده­ اند و همان­طور که اشاره شد تمام حوزه ­های زندگی روس­ها، از جمله قوانین، روابط، ادبیات، هنر و تاریخ را در بر می­ گیرد. [۲]

برای بسیاری از شهروندان روسیه مسیحیت ارتدوکس بیش از آنکه معنی خداگرایی و خداپرستی داشته باشد معنای فرهنگی دارد. به این ترتیب نمادی از هویت ملی است، زیرا ارتدوکس روسی بیش از هزار سال دین تاریخی روسیه بوده است.

کلیسای ارتدوکس روسیه اعلام کرده است که نسبت مسیحیان ارتدوکس در کل جمعیت روسیه به %۷۰ تا۸۰% می­­رسد. در پاییز سال ۲۰۱۷ میلادی، «پاتریاک کریل» اعلام کرد که حدود ۷۵% از روس­ ها خود را مسیحی می ­دانند. البته باید توجه داشت که کلیسای ارتدوکس روسیه دارای مرکز جامعه شناسی و یا تحقیق و بررسی نیست که بتواند داده ­ها و اطلاعات چنین آمارها و نظرسنجی­هایی را تحلیل یا تایید کند. همچنین، طبق قوانین روسیه، در سرشماری­ های رسمی نباید هیچگونه سئوالی درباره دین افراد وجود داشته باشد و در واقع بسیاری از برآوردها بر اساس تخمین است. بطور مثال در بند ۵ از ماده ۳ قانون ادیان روسیه آمده است که «دولت روسیه دولتی سکولار است و هیچ دینی نمی ­تواند دین رسمی و اجباری باشد».

رئیس مرکز اطلاعات دین و جامعه موسسه اروپایی РАН معتقد است تعداد مسیحیان ارتدوکس بسیار پایین ­تر از تعدادی است که اعلام شده است و نتایج نظرسنجی به نوع و نحوه بیان سوال بستگی زیادی دارد.[۳] با وجود این، با توجه به نظرسنجی موسسه фом ،که در تاریخ ۲۷ فوریه ۲۰۱۹ صورت گرفت، ۱۵۰۰ شهروند روسی ۱۸ سال به بالا در ۵۳ نهاد فدراسیون روسیه در ۱۰۴ مکان مورد بررسی قرار گرفتند.

۶۵% از کل جمعیت شرکت­ کنندگان در این نظرسنجی خود را مسیحی ارتدوکس می­ دانند که از این تعداد ۵۷% را آقایان و ۷۱% را خانم ­ها تشکیل می­ دهند. افراد در بازه سنی ۶۰ -۳۱ بیشترین گرایش را به این مذهب دارند. شهر مسکو با جمعیتی بیش از ۱۳ میلیون نفر(پرجمعیت­ ترین شهر در قاره اروپا و یازدهمین شهر پرجمعیت در جهان) با ۷۲% مسیحی ارتدوکس بیشترین مسیحیان ارتدوکس را در خود جای داده است.

در این میان ۲۱% از افراد شرکت کننده اعلام کرده ­اند که به هیچ دین و یا مذهبی ایمان ندارند. ۲۷% از این افراد را آقایان و ۱۷% را خانم ­ها تشکیل می ­دهند که بیشتر در بازه سنی ۳۰-۱۸ سال قرار دارند و هیچ­گونه تمایلی برای دینداری در ایشان مشاهده نمی­ شود.[۴]

جدول۱. جمعیت شرکت کنندگان به تفکیک جنسیت و سن(۲۷ فوریه ۲۰۱۹ ( اعداد به درصد))

۶۰ سال به بالا	۶۰-۴۶	۴۵-۳۱	۳۰-۱۸	مردان	زنان	جمعیت کلی
۲۱	۲۰	۱۷	۲۶	۲۷	۱۷	۲۱	فرد با ایمانی نیستم
۶۶	۶۸	۶۸	۵۶	۵۷	۷۱	۶۵	ارتدوکس
۱	۱	۱	۲	۱	۲	۱	دیگر مسیحیان (کاتولیگ ، پروتستان ها و..)
۷	۶	۶	۱۰	۹	۶	۷	اسلام
۱	۰	۲	۱	۱	۱	۱	دیگر مذاهب
۴	۵	۵	۴	۵	۴	۵	پاسخ مشخصی ندادند

جدول۲. جمعیت شرکت کنندگان در شهرهای مختلف

زیر ۵۰ هزار نفر	۵۰ تا ۲۵۰ هزار نفر	۲۵۰ هزار تا یک میلیون نفر	شهرهای با یک میلیون نفر جمعیت و بیشتر	مسکو
۲۲	۲۳	۱۹	۲۸	۲۱	فرد با ایمانی نیستم
۵۹	۶۴	۷۰	۵۷	۷۲	ارتدوکس
۳	۱	۱	۲	۲	دیگر مسیحیان (کاتولیگ ، پروتستان ها و..)
۱۱	۵	۵	۸	۲	اسلام
۱	۲	۱	۱	۰	دیگر مذاهب
۴	۵	۴	۳	۴	پاسخ مشخصی ندادند

از سال ۲۰۱۲ میلادی، کلیسا به گونه ­ای فعال نفوذ خود را در زندگی و جامعه روسیه افزایش داد. این نفوذ با تصویب قوانینی شدت گرفت که ممنوعیت توهین به اعتقادات افراد با ایمان را در پی­داشت. به عنوان نمونه، تشکیل گروهی مانند پوسی­رایت[۵] (یک گروه فمینیستی مستقر در مسکو که از مخالفان ولادیمیر پوتین به شمار می رود) از جمله وقایعی است که به سرعت این نفوذ شدت بخشید. با گذشت زمان، کلیسا علاقه­ مند شد با برنامه آموزش«اصول فرهنگ ارتدوکس»به حوزه ­های آموزشی مدارس وارد شود و فعالیت خود را در رسانه و سیاست نیز افزایش دهد.[۶]

پاتریاک کریل در نامه­ ای به وزیر فرهنگ و فدراسیون روسیه (ولادیمیر مدینسکی) خواستار نمایندگی ادیان سنتی در حفظ ارزش­ های معنوی و فرهنگی روسیه شد که تحت عنوان «اصول سیاست فرهنگی فدراسیون روسیه» نام گرفت. وی تقاضا کرد کلیسای ارتدوکس روسیه و سایر ادیان سنتی نقش ویژه ­ای در حفظ ارزش­ های معنوی، اخلاقی و فرهنگی در میان ساکنان روسیه ایفا نمایند. وی تاکید کرد که سکولار بودن دولت به معنای خروج دین از زندگی عمومی مردم نیست و باید توجه داشت که آرمان­ های اخلاقی، معنوی و مذهبی مردم روسیه برای توسعۀ موفقیت آمیز کشور امری ضروری است.[۷]

پاتریاک­کریل(کریل­یکم)، زادۀ نوامبر ۱۹۴۶، با نام اصلی ولادیمیر میخائیلوویچ گوندیایف[۸] اسقف کلیسای ارتدوکس روسیه است که از تاریخ ۱ فوریه ۲۰۰۹ به این سمت منصوب شده است.

در نوامبر ۲۰۱۷ میلادی، نظرسنجی میزان دخالت کلیسا در امور اجتماعی و فرهنگی انجام شد. ۲۹% از شرکت کنندگان در این نظرسنجی معتقد بودندکلیسا هرگز در این امور دخالتی ندارد. در فوریه ۲۰۱۹، این رقم به ۲۷% رسید و با کاهش ۲ درصدی همراه بود. البته باید توجه داشت که باور به افزایش نفوذ کلیسا در این امور بیشتر در افراد بین بازۀ سنی ۳۰-۱۸ و افراد با تحصیلات عالی به چشم می­ خورد و افراد در بازۀ سنی ۴۶ تا ۶۰ سال به بالا و افراد با تحصیلات پایین­تر معتقدند که دخالت چندانی از جانب کلیسا رخ نمی ­دهد.

نمودار زیر نتایج این نظرسنجی را نشان می­ دهد.[۹]

رنگ آبی : هرگز                    رنگ سبز : به ندرت                رنگ قرمز : اغلب

جدول۳. سن شرکت کنندگان در نظرسنجی(تاریخ ۳ فوریه ۲۰۱۹)(اعداد به درصد)

بالای ۶۰	۶۰-۴۶	۴۵-۳۱	۳۰-۱۸	کل جمعیت
۳۴	۳۴	۲۱	۲۰	۲۷	اتفاق نمی افتد
۷	۱۱	۱۵	۲۰	۱۴	اغلب اتفاق می افتد
۱۸	۲۲	۳۴	۳۰	۲۷	به ندرت اتفاق  می افتد
۴۱	۳۳	۳۱	۳۰	۳۳	پاسخ مشخص نیست

جدول۴. میزان تحصیلات شرکت کنندگان در نظرسنجی(تاریخ ۳ فوریه ۲۰۱۹)(اعداد به درصد)

تحصیلات عالی	تحصیلات متوسطه ویژه	تحصیلات متوسطه و پایین تر	کل جمعیت
۲۳	۲۸	۲۹	۲۷	اتفاق نمی افتد
۱۸	۱۱	۱۱	۱۴	اغلب اتفاق می افتد
۳۰	۲۹	۲۱	۲۷	به ندرت اتفاق می افتد
۲۹	۳۲	۴۰	۳۳	پاسخ مشخص نیست

برخلاف تلاش کلیسا برای ورود به حوزه­ های اجتماعی و فرهنگی، میزان رضایت مردم روسیه از افزایش دخالت ­های کلیسا در این امور رو به کاهش است. همان­طور که در نمودار زیر مشاهده می ­شود از سال ۲۰۱۴ تا سال ۲۰۱۹ میلادی، تعداد افرادی­ که معتقدند کلیسا بر زندگی اجتماعی مردم تاثیر مثبت داشته است با%۵ کاهش همراه بوده و در مقابل افرادی که معتقدند کلیسا تاثیر منفی داشته است ۶% افزایش یافته است. در این میان افرادی که معتقدند کلیسا تاثیری نداشته ۲% افزایش داشته است.[۱۰]

رنگ آبی : تاثیری نداشته             رنگ سبز : تاثیر مثبت                   رنگ قرمز : تاثیر منفی

بیشترین نارضایتی از دخالت کلیسا در امور فرهنگی، اجتماعی و سیاسی به ترتیب شامل موارد زیر است:[۱۱]

1. حوزه ­­های هنری، اعتراض به نمایش ­ها و فیلم ­ها (۶%)
2. امور سیاسی ( ۲% )
3. حوزه ­های آموزشی ( ۱%)
4. قضاوت در مورد سقط جنین ( ۱% )
5. تبلیغ مسیحیت ارتدوکس ( ۱% )
6. زندگی شخصی افراد و سبک زندگی مردم ( ۱% )

در سال ­های اخیر تعدادی از نمایندگان کلیسا بارها علیه محتوای فیلم ­های تلویزیونی و سینمایی، نمایش­ها و نمایشگاه ­های هنری سخنرانی کردند که درآن­ها به افرادی که دارای مذهب هستند  بی­احترامی شده بود. زمانی که در ۳ فوریه ۲۰۱۹ از مردم روسیه پرسیده شد«آیا نحوه عملکرد کلیسا را در این زمینه مثبت ارزیابی می­ کنند یا منفی» ۲۷% از افراد آن را منفی ارزیابی کردند. آنچه قابل توجه است افزایش %۱۳ این نارضایتی نسبت به سال ۲۰۱۵ است. نمودار زیر سیر تحولی نظرات مردم روسیه را بین سال­ های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ نشان می­ دهد.[۱۲]

رنگ قرمز: عملکرد منفی           رنگ سبز: عملکرد مثبت

لازم به ذکر است که نمودار فوق نظر کل افراد جامعه اعم از مسیحی و غیرمسیحی را منعکس کرده است. در میان افراد مسیحی ارتدوکس ۳۳% این رفتار را منفی و ۵۱% آن را مثبت ارزیابی کرده ­اند. همچنین افرادی که در بازه سنی ۳۰-۱۸ قرار دارند با ۵۱% و افراد با تحصیلات عالی با ۴۱% بیشترین میزان نارضایتی را از نحوۀ عملکرد کلیسا در حوزه­ های ذکر شده دارند. افراد بالای ۶۰ سال با ۵۹% و افراد با تحصیلات متوسطه و پایین ­تر با ۴۷% عملکرد کلیسا را مثبت ارزیابی می­ کنند.

در فوریه ۲۰۱۹ میلادی، زمانی که از مردم روسیه پرسیده شد «آیا سازمان­ های دولتی برای اتخاذ تصمیم­ هایشان در حوزه سیاست فرهنگی باید توجه ویژه ­ای به نظرات کلیسای ارتدوکس داشته باشند، یا به نظرات کلیسا همانند سایر ارگان­ ها و سازمان ­های اجتماعی اهمیت دهند؟» ۶۱% از مردم گزینه دوم را انتخاب کردند و تنها ۲۱% خواستار توجه ویژه به نظرات کلیسا شدند. افراد در رده سنی ۳۰ -۱۸ سال و افراد دارای تحصیلات عالی با ۶۸% از طرفداران اصلی عدم توجه ویژه به نظرات کلیسا به شمار می­ روند. البته طبق قانون ادیان روسیه، مصوب ۱ ژوئیه ۲۰۱۱ میلادی، انجمن­ های دینی جدای از دولت هستند و در مقابل قانون برابرند، اما با وجود اصول قانون اساسی مبنی بر بی­ طرفی دولت در امور دینی، دولت روسیه این اصل را در مقابل کلیسای ارتدوکس کمتر رعایت می­ کند.

کلیسا و امور سیاسی کشور

دو بخش اصلی کلیسای ارتدوکس روسیه عملکرد ایدئولوژیک و عملکرد اجتماعی-سیاسی است، که همبستگی متقابلی میان این دو عملکرد وجود دارد. «دولت – کلیسا» و «جامعه – کلیسا» هرگز نمی­ توانند مستقل از هم عمل کنند و هیچ­گونه تاثیرپذیری از یکدیگر نداشته باشند. روابط اجتماعی کلیسا بدون شک بخشی از روابط دولت و کلیسا است. به عبارت دیگر، ارتباط قوی مذهب ارتدوکس با هویت همان چیزی است که باعث شده عامل دین نقش خود را در سیاست روسیه و تعریف آن از جایگاه بین­ المللی خود ایفا کند. [۱۳]

در سال­ های ۲۰۱۱- ۲۰۱۲ میلادی، گزارش­ هایی مبنی بر تقویت تدریجی تاثیر کلیسا بر فعالیت­ های اجتماعی، سیاسی داخلی و خارجی ارائه شد. به عنوان نمونه، در سال ۲۰۱۱ ، ۲۹ واحد اداری مخصوص رسیدگی به امور مسیحیان ارتدوکس در کل دنیا تاسیس شد که ۲۳ واحد آن تنها در روسیه قرارداشت. در سال ۲۰۱۲، ۳۵ واحد دیگر به واحدهای روسیه اضافه گردید که رقم بالایی محسوب می ­شود.

تقویت موقعیت کلیسای ارتدوکس روسیه در سیاست خارجی با همکاری نزدیک نهادهای دولتی افزایش می­ یابد. به عنوان مثال، رهبر کلیسای ارتدوکس روسیه می ­تواند از طریق وزارت امور خارجه فدراسیون روسیه،  واحدهای ذکر شده را در کشورهای دیگر به منظور همکاری با دیگر سازمان­ های مذهبی ایجاد کند. همچنین، به وحدت روحانیت ارتدوکس و شهروندان روسیه در سراسر جهان کمک کند. علاوه بر این، وزارت امور خارجه فدراسیون روسیه از نمایندگان کلیسای ارتدوکس روسیه در اجرای امور محوله حمایت و پشتیبانی می­ کند. در واقع، همگرایی دیدگاه­ های کرملین و کلیسای ارتدوکس روسیه در مورد نظم جهانی بخش مهمی از عامل دین در سیاست خارجی روسیه است.

اعضای کلیسای ارتدوکس و مقامات وزرات امور خارجه روسیه برگزاری و افزایش دوره ­های آموزش زبان روسی را در کلیساهای خارج از کشور آغاز کردند تا به حفظ سنت­ های فرهنگی و ملی روسیه در سایر نقاط جهان کمک کند.

به این ترتیب نخبگان حاکم در فضای سیاسی بعد از فروپاشی شوروی متوجه شدند که کلیسای ارتدوکس روسیه یکی از نهادهای دولتی، سنتی، اجتماعی و سیاسی است که می­ تواند قدرت دولت را متحد و احیا کند.[۱۴]

به گفتۀ رومان لونکین(محقق مذهبی، جامعه­شناس دینی و رئیس مرکز مطالعات دین و جامعه موسسه اروپایی РАН ) سیاستمداران، فرمانداران، نمایندگان دوما دولتی و حتی دادستان­ ها و مقامات امنیتی بطور فزاینده ­ای سعی می­ کنند که در سخنان خود نظر مقامات کلیسا را جلب و حمایت ایشان را جذب نمایند. به گفتۀ وی شهروندان روسی علاقه ­ای ندارند که مسیحیت ارتدوکس را بازیچه دست سیاستمداران و مقامات ببینند.

واقعیت آن است که امروزه کلیسا نقش اساسی را در سیاست ایفا می­ کند. حتی مقامات روسی هم تمایل پیدا کرده ­اند خود را فردی مذهبی نشان دهند. برخلاف­ گذشته که تمایل بیشتری به جدایی دین از سیاست داشتند، اکنون اوضاع تغییر کرده است و کلیسا هر روز نفوذ بیشتری در عرصه سیاست دارد. [۱۵]

نمودار زیر نظر مردم روسیه را در بین سال­ های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹ میلادی درباره تاثیر کلیسای ارتدوکس بر سیاست­ های مقامات روسی نشان می­دهد. به عنوان نمونه، باور به افزایش تاثیر کلیسا بر سیاست­ های دولت از سال ۲۰۱۴ تا سال ۲۰۱۹، تنها ۱% افزایش داشته است.[۱۶]

رنگ سبز : تاثیر زیاد        رنگ قرمز: تاثیر ضعیف    رنگ آبی : تغییری نکرده

در نوامبر ۲۰۱۷ و فوریه ۲۰۱۹، زمانی که از مردم روسیه ­پرسیده شد «آیا تمایل دارند تاثیر کلیسا بر سیاست­ های مقامات روسی افزایش یابد یا خیر؟» جمعیت کلی افراد با ادیان مختلف خواستار تغییر نکردن رابطه بین کلیسا و دولت بودند، اما روس ­های مسیحی در مقایسه با سایر مردم خواستار افزایش رابطه بین کلیسا و دولت شدند. در جامعۀ آماری این مسیحیان نیز ۲۵% افراد خواستار افزایش تاثیر کلیسا بر دولت، ۱۱% خواستار کاهش و ۴۶% معتقد بودند نباید تغییری در این روند ایجاد شود و شرایط کنونی را مطلوب ارزیابی کردند. افرادی که موافق افزایش تاثیر کلیسا بر دولت بودند بیشتر در میان افراد با تحصیلات متوسطه و پایین ­تر و در بازه سنی ۴۶ تا ۶۰ سال و بالاتر قرار دارند. اما جوانان روسی بخصوص در بازه سنی ۳۰-۱۸ با ۲۳% و افراد با تحصیلات عالی با ۲۱% خواستار کاهش این تاثیرگذاری از جانب کلیسا بر سیاست­ های دولت هستند.[۱۷]

رنگ سبز : افزایش             رنگ آبی : عدم تغییر            رنگ قرمز : کاهش  

به طور خلاصه، آنچه از آمار کلی ارائه شده توسط نظرسنجی­ های مختلف به دست می­ آید، نشان می­ دهد که نسل جوان و قشر تحصیل کرده در روسیه با گذشت زمان استقبال کمتری از پذیرش مسیحیت ارتدوکس به عمل می ­آورند و از طرفداران اصلی کاهش نقش کلیسا در تصمیمات سیاسی و فرهنگی کشور هستند. به بیان دیگر، این گروه از مخالفان اصلی دخالت کلیسا در سبک زندگی افراد و مسائل فرهنگی، آموزشی، سیاسی و... هستند. اما بصورت کلی، عموم مردم روسیه از ارتباط این کلیسا و دولت در طی چند سال اخیر راضی هستند و تمایل دارند این روند در همین سطح ادامه یابد.